HAK HUSU IX GOVERNU PRESIJA INVESTE ORSAMENTU ADEKUADU BA SETÓR PRIORIDADE 4

Dili-21/08/2025-Média Defisensia,  Asosiasaun HAK konklui komunikadu imprensa relasiona ho ezistensia HAK ba dala-29 iha Timor-Leste, sira husu IX Governu presiza tau orsamentu ne’ebé adekuadu ba sektor prioridade haat, ba sidadaun sira hanesan setór Edukasaun, Infraestrutura Baziku, Agrikultura no Saúde. Tanba  Governu halo politika publika iha mudansa no progresu iha setór oi-oin, maibé ema konsiente situasaun reál komunidade nia direitu balu sei hetan violadu.

Tuir Porta Voz Asosiasaun HAK, Marina Galucho hatete, iha pres konferensia katak HAK hala'o akompañamentu ba vitima violasaun seksual iha TL, sira mós serbisu asegura politika ba hasa'e produsaun agrikola no halo monitoriza infraestrutura bázika iha eskola sira. Durante ne’e sira hala'o monitorizasaun no auditoria sosiál ba abastesimentu bee-moos, no monitoriza politika iha setór saúde, nune’e haree mós asuntu sira ba disputa rai iha sosiedade no eviksaun. Sira mós monitoriza ba Prizaun hodi hatene kondisaun prizioneirus sira nian inklui sira halo sensibilizasaun ba asuntu direitus umanus no Inkluzaun iha rai-laran.

“Ami iha programa prinsipal sira Justisa Pasadu, ami hala'o akompañamentu ba vitima violasaun seksual ba Funu Mundial Daruak iha Timor-Leste durante okupasaun Militar Japaun no vítima violasaun Direitu Umanu durante okupasaun Militár Indonéziu. Ami mós serbisu hodi asegura politika ba hasa'e produsaun agrikola no politika ba distribuisaun subsídiu agríkola no programa estabelesimentu extensionista iha suku sira, infraestrutura báziku iha setór agríkola hanesan konstrusaun no manutensaun ba irigasaun. Inklui mós halo formasaun ba Lider Komunitariu, Ofisial Polisia Suku-OPS, ONG iha nivel Munisipiu, Juventude hodi hasa'e sira nia koñesementu iha asuntu Agro-ekolojia, monitorizasaun no advokasia ba situasaun violasaun direitus umanus iha Munisipiu. Ami mós haree parte Edukasaun nian halo monitoriza infraestrutura bázika iha eskola sira hanesan bee, ijiene no saneamentu, nomós implementasaun politika baze edukasaun, kuríkular, programa merenda eskolár no programa formasaun ba profesór sira. Bee-moos. HAK hala'o monitorizasaun no auditoria sosiál ba abastesimentu bee-moos no asesu sidadaun nian ba bee-moos. Saude. HAK monitoriza politika iha setór saúde, inklui alokasaun profesionál saúde iha fasilidade saúde sira (Postu Saúde, Sentru Saúde Komunitariu, no serbisu saúde munisipal sira) nomós área sistema saúde sira seluk entre sira hanesan jestaun fornesimentu aimoruk no rekursu umanu. Asuntu Rai. HAK mós monitoriza asuntu sira kona-ba disputa rai iha sosiedade no eviksaun sira ne'ebé ezekuta hosi órgaun estadu relevante sira iha Dili laran no Munisipiu hamutuk Sekretariadu Rede ba Rai. Justisa- HAK halo monitorizasaun ba Prizaun hodi hatene kondisaun prizioneirus sira nian nune'e mós bem estar guarda prizional sira, kondisaun no fasilidade sira iha prizaun Becora, Gleno no Suai. Servisu seluk mak HAK halo sensibilizasaun ba asuntu direitus umanus no Inkluzaun”, Dehan Porta Voz Asosiasaun HAK, Marina iha Salaun HAK Farol, Dili, 19/08.

Porta Voz HAK hatutan tan, tuir dadus ne’ebé HAK hetan iha situasaun direitus umanus real, komunidade sei kontinua infrenta eviksaun ne'ebé laiha tratamentu dignu, Komunidade balu sei asesu bee matan no mota, kondisaun eskola la di'ak, aimoruk menus no fasilidades saúde la adekuadu, estrada aat, Prizionierus sira seidauk hetan asistensia efetivu husi Defensoria Publika sira, produsaun agrikola la sa'e, fasilidade públiku ladun asesível no inkluzivu, diskriminasaun hasoru feto, labarik no grupu minoritariu sira.

“Ami rejistu dadus monitorizasaun husi rejiaun tolu maka Rejiaun I konstitui munisípiu Manatuto, Baucau, Viqueque, no Lautem, Rejiaun II konstitui munisipiu Aileu, Ainaro, Manufahi no Covalima no Rejiaun III konstitui munisipiu Dili, Ermera, Liquiça, Bobonaro no Rejiaun Administrativa Espesiál Oecusse-Ambeno. Durante periodu 2024 iha Prizaun Becora, Gleno no Suai, husi Prizioneirus 143 ne'ebé HAK intervista 29% la koñese nia Defensor/Advogadu no 71 % mak koñese nia Defensor/Advogadu. Dadus monitorizasaun iha Munisipiu Baucau, Viqueque, Aileu, Ainaro, Dili no Ermera-Iha Suku 50. Setor Saude iha Suku 50, husi Suku ne'e iha ona Postu Saude 41 no Suku ne'ebe mak la iha Postu Saude 9. Postu Saude ne'ebe asesu ba bee moos 37 no Postu Saude ne'ebe la asesu ba bee moos 13. Husi Postu saude ne'e. Postu Saude 31 iha aimoruk sufisiente no Postu Saude 10 mak menus aimoruk. Setor Agrikultura: husi Suku 50, total irigasaun 54. Irigasaun ho kondisaun di'ak 11 no irigasaun kondisaun la di'ak 43. Kondisaun traktor di'ak 18 no kondisaun la di'ak 10 total 28. Husi total Suku ne'e, Suku 37 mak asesu ba fini no Suku 13 mak la asesu ba fini. Setor Edukasaun iha Suku 50, totál eskola baziku Filial 87, Infraestrutura kondiasaun sala di'ak totál 71 no Eskola ne'ebé infraestrutura sala la di'ak totál 16. Setor bee moos husi suku 50, husi total uma kain: 66,363. Hatudu katak 70 % asesu ona bee kanalizasaun, 15% asesu bee matan no mota no mós 15% asesu bee posu. Husi rezultadu Auditoria sosiál ba sistema bee rurais 41 iha Munisipiu Liquica no Manufahi hatudu katak sistema bee rurais ne'ebé mak harii ona tinan rua ba leten hasoru desafiu iha operasaun no manutensaun tanba barak mak aat no la funsiona. Husi sistema 41 ne'ebé HAK hala'o. Auditoria sosial hatudu 76% mak estrutura Grupu Maneja fasilidade-GMF la funsiona”, Tenik Porta Voz HAK.

Rekomendasaun, atu fó hanoin ba IX Governu presija iha investimentu Orsamentu ne'ebé adekuadu ba setór prioridade ba sidadaun sira hanesan setór Edukasaun, Infraestrutura Baziku, Agrikultura no Saúde. Atu hapara imediata despeju ilegál no asegura ba futuru despeju hotu-hotu implementa tuir Konstituisaun RDTL, Lei Nasionál no Lei Internasionál sira. Ba Parlamentu Nasional atu halo fiskalizasaun intensivu ba despeju sira ne'ebé implementa husi IX Governu liu husi Sekretariu Estadu Asuntu Toponomia no Organizasaun Urbana-SETOU.

Entretantu, husu ba Ministériu Justisa atu aselera hodi Estabelese Sentru Rehabilitasaun Juvenil no Instalasaun Prizaun Produtivu iha Prizaun Weberek-Munisipiu Manufahi. Ba Governu Japaun hodi husu diskulpa Formal ba vitima atan seksual iha Timor-Leste no mos fo kompensasaun no reparasaun ba vitima funu mundial daruak nian. Ba Ministeriu Edukasaun atu konsidera istoria funu mundial daruak nian iha kurikulm nasional. Parlamentu Nasional atu ratifika konvensaun internasional ba ermal lakon forsadu 8 no Guvernu atu kolabora no servisu hamutuk ho entidade relavante sira atu dudu lei reparasaun hodi fo dignidade ba vitima konflitu pasadu no vitima violasaun sexual periodu 1974-1999.

Jornalista:  Geraldino Magno

Editor  : Média RKDTL

 

 

Post a Comment

0 Comments