Dili-17/02/2025-Média Defisiensia, UNFPA hanesan Ajensia Internasioal iha Timor-Leste hamutuk ho Ministeriu Negosiu estranjeiru no Koperasaun ho Naçõens Unidas inklui Sosiedade Sivil hala’o konsultasaun ba Programa Prioridade UNFPA nian ne’ebé hala’o ona iha 2021-2025 no sei kontinua iha tinan oin hahú 2026-2030.
Programa prioridade foku ba promosaun saúde inan
nian, planeamentu familiár, no asesu ba servisus saúde seksuál no reprodutiva
ne'ebé kompriénsivu sai krusiál tebes hodi asegura ita-nia populasaun nia saúde
no moris-di'ak.
Iha
Disskursu Ministru Negosiu Estranjeiru No Kooperasaun, Bendito Dos Santos
Freitas hatete, fo onradu ba UNFPA nia programma Prioridade sira ne’ebé hala’o
ona tuir planu estratéjiku TL nian ne’ebé iha ona hodi lori povu Tl ba moris
di’ak.
“Ha’u sente onradu atu ko’alia ohin ba ita boot sira
nu’udar Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun hodi marka konsultasaun ba
programa país foun UNFPA nian (2026-2030), ne’ebé trasa prioridade estratéjiku
sira, intervensaun no atividade programa nian ne’ebé tuir planu estratéjiku
dezenvolvimentu Timor-Leste nian (2011-2030), ajenda prioridade nasionál sira
no mós nesesidade programa tinan 5 nian husi governu konstitusionál da-9 nian.
Ida-ne'e reprezenta marku signifikativu ida iha ita-nia esforsu sira ne'ebé
la'o hela atu promove dezenvolvimentu sustentável no hasa’e moris-di'ak ba
indivíduu hotu-hotu, partikularmente feto no labarik-feto sira no foin-sa'e
sira, iha ita-nia rain,” dehan Bendito Freitas iha salaun MNEC Praia dos
Coqueiros.
Ministru ne’e
informa, servisu hamutuk ida ne’e nudar prova ba komprimisiu ne’ebé iha hodi
alkansa objetivu dezenvolvimentu Sustentável no garante katak laiha ema ida mak
hela iha kotuk, servisu hamutuk ona atu rezolve dezafiu xave sira relasiona ho
populasaun no dezenvolvimentu, saúde reprodutiva, igualdade jéneru, no
empoderamentu juventude.
Programa nia foku ba promosaun saúde inan nian,
planeamentu familiár, no asesu ba servisus saúde seksuál no reprodutiva ne'ebé
kompriénsivu sai krusiál tebes hodi asegura ita-nia populasaun nia saúde no moris-di'ak.
Hodi investe iha área sira-ne'e, ita bele hakbiit feto no labarik-feto sira,
hamenus mortalidade inan nian, no kria sosiedade ida ne'ebé ekuitativu liu ba
ema hotu.
Aleinde ne'e, programa nia énfaze ba empoderamentu
foin-sa'e sira no igualdade jéneru subliña ita nia esforsu koletivu sira atu
harii futuru ida ne'ebé inkluzivu no sustentável liu ba ita nia rain. Hodi investe iha edukasaun,
empregu, no partisipasaun joven sira nian, partikularmente joven feto no mane
sira, ita bele loke ka desbloqueia sira nia potensiál tomak no dudu progresu
iha setór hotu-hotu.
importánsia husi konsultasaun ida ne’e nu’udar
mekanizmu governasaun ne’ebé halibur governu Timor-Leste ho UNFPA no família
sira ONU nian, hamutuk ho parseiru xave sira liñas ministériais sira,
Organizasaun Sosiedade Sivíl lokál sira, Parseiru Dezenvolvimentu sira, no
parte interesada sira seluk. Importante tebes katak programa sira-ne'e
inkorpora prinsípiu sira kona-ba propriedade nasaun nian, lideransa, no sistema
sira ne'ebé maka reflete ho ita-nia kontestu nasionál. Hamutuk, ita bele harii
vizaun ida ne’ebé metin no dezenvolve área programátika sira ne’ebé apoia
realizasaun ba ita-nia prioridade nasionál sira ho maneira ida ne’ebé
koordenadu, transparente no responsável liu.
Fatin hanesan reprezentante UNFPA Navacha Suren iha nia diskursu hatete, hato’o apresiasaun MNEC ho ekipa bele organiza konsultasaun kooperasaun Programa entre Governu Timor-Leste no UNFPA, ba períodu 2026-2030, liu husi misaun UNFPA nian atu hadi’ak saúde no moris di’ak ba vuneravel sira nian no hakotu violensia Bazeia ba Jeneru no prátika perigu hasoru feto no labarik sira.
“Lori
Fúndus Nasoeñs Unidás ba Populasaun
(UNFPA) no ha’u-nia ekipa nia naran, ksolok bo’ot ida atu hamutuk ho ita-bo’ot
sira hotu ohin. Ha’u hakarak hato’o ha’u-nia apresiasaun kle’an dala ida tan ba
Sua Exelénsia Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun no ninia ekipa tanbá organiza
konsultasaun krítiku tebes ida-ne’e hodi reflete kona-ba ita-nia kooperasaun
pasadu no trasa dalan ba oin ba Programa Kooperasaun País tuir mai entre
Governu Timor-Leste no UNFPA, ba períodu 2026-2030.
Hanesan
rekorda husi Koordenadora Rezidente ONU nian, UNFPA nia misaun maka kona-ba
ema, liu-liu hadi'a saúde no moris-di'ak feto, labarik-feto no jovén sira. Ami
apoia nasaun no teritóriu liu 150 atu hakotu mortalidade inan nian ne'ebé bele
prevene, nesesidade planeamentu familiár ne'ebé seidauk satisfás, no hakotu
violénsia bazeia ba jéneru, no prátika perigu sira hasoru feto no labarik-feto
sira iha tinan 2030. Ne'e maka objetivu ambisiozu sira, maibé ita bele alkanse
liu hosi fó liman hamutuk ba futuru di'ak liu ba ema hotu,” dehan Navacha
Suren.
Iha
Timor-Leste, UNFPA orgullu ho parseria ho governu ne’ebé produtivu tebes no iha
konfiansa. UNFPA nia programa sira
sempre aliña ho planu no prioridade nasionál sira, no hatán ba nesesidade sira
husi populasaun no komunidade sira-nian. UNFPA mós rekoñese parseria no
kolaborasaun forte ho parseiru prinsipál sira inklui parseiru dezenvolvimentu
sira, organizasaun sosiedade sivíl sira, no komunidade sira tanba apoia ami-nia
mandatu no programa sira iha Timor-Leste Ita hatene katak Timor-Leste dezde
ninia independénsia, Timor-Leste halo ona progresu signifikativu hodi hadi’a
saúde no direitu seksuál no reprodutivu, avansa igualdade jéneru no empodera ka
hakbi’it foin-sa’e sira,” Tenik nia.
Timor-Leste
hamenus mortalidade inan nian hosi 557/100000 iha 2009 ba 195 / 100,000 iha
2016. Feto barak liu maka iha asesu ba servisu seksuál no reprodutivu oioin ho
kualidade. Feto no labarik-feto barak liután hetan kbiit no protesaun hosi violénsia,
abuzu no diskriminasaun. Marku ka atinjimentu seluk maka foin lalais ne'e
Governu mós hasa'e ona alokasaun orsamentu ba produtu esensiál sira ba saúde
reprodutiva nian inklui kontraseptivu sira liu husi faktu Kompromisu ne'ebé
asina entre Governu no UNFPA. Nu’udar rezultadu, Governu investe ona maizumenus
millaun USD1.2 iha tinan 3 ikus ne’e ba aprovizionamentu produtu esensiál sira
ba saúde reprodutiva ba fornesimentu servisus saúde seksuál reprodutiva ho
kualidade iha nasaun laran tomak. Ida-ne'e hanesan demonstrasaun ida hosi
kompromisu forte governu nian atu asegura katak laiha feto ida maka mate tanba
kauza sira ne'ebé bele prevene hosi mortalidade inan nian.
Maski
ho progresu ida-ne'e, barak atu avansa no atinji hamutuk. Kuaze feto ida husi
feto nain tolu nafatin hetan violénsia fíziku ka seksuál; no feto ida hosi feto
haat hakarak asesu ba kontraseptivu sira maibé labele tanba razaun barak.
Dadus
hosi Autoridade Estatístika hatudu katak 16% hosi indikadór sira ODS nian iha
dalan loos, 56% presiza aselera no 28% fila-fali ba kotuk. Atu sukat progresu
ba meta nasionál sira, disponibilidade, kualidade no utilizasaun dadus nian mós
bele hadi'a.
Ho
liu 70% hosi populasaun ho idade menus hosi tinan 35 no populasaun joven,
tranzisaun demográfika aprezenta potensiál atu aproveita dividendu demográfiku.
Investimentu sira iha saúde, edukasaun, hasa’e abilidade no empregu foin-sa’e
sira nian bele sai hanesan aselerador ba realizasaun objetivu no aspirasaun
dezenvolvimentu Timor-Leste nian.
UNFPA
iha kompromisu atu apoia governu iha área dinámika populasaun, saúde
reprodutiva no direitu reprodutivu, igualdade jéneru, dezenvolvimentu
juventude, reflete kona-ba impaktu husi mudansa demografia ba dezenvolvimentu
ekonómiku, servisu sosiál no ambiente, uza dadus no evidénsia.
Ita-nia
Programa UNFPA Timor-Leste nian tuirmai sei aliña tomak ho planu no prioridade
sira governu nian hanesan hatur iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál
(PEDN), planu governu Konstitusionál da-9 no estratéjia no planu setoriál sira
seluk. Sei aliña mós ho Kuadru Kooperasaun Dezenvolvimentu Sustentável Nasoins
Unidas nian tuirmai ba 2026-2030.
Konsultasaun
ida-ne'e importante tebes atu asegura katak programa ne'e informadu ho
evidénsia, inkluzivu, ida-ne'e maka parte interesada nasionál sira sai na'in no
tuir kontestu nasionál.
Jornalista : Anselmo Martins ho Estajiadu Nelson
Editor : Média RKDTL
0 Comments