Imprime
Ter. 12 dezembru 2023, 11:17h, Governu Konstitusionál
IX ohin, loron 12 fulan-dezembru tinan 2023, aprezenta iha Parlamentu Nasionál,
Proposta Lei (PPL) Orsamentu Jerál Estadu (OJE) ba tinan 2024, ho tema sentrál
“Harii ponte ida ba loron aban: investe iha setór produtivu no kapitál sosiál”.
Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2024 ne’ebé propoin
husi Governu ho valór konsolidadu dolar amerikanu billaun 1,95 ba
Administrasaun Sentrál, Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusi Ambenu (RAEOA)
no Seguransa Sosiál, la inklui Fundu Rezerva Seguransa Sosiál. Montante ida
ne’e inklui dotasaun ida ho dolar amerikanu billaun 1,83 ba Administrasaun
Sentrál no dolar amerikanu millaun 60 rezervadu ba RAEOA no dolar amerikanu
millaun 347,6 ba Seguransa Sosiál.
Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, iha ninia
diskursu abertura debate nian hateten katak Governu sintetiza, “iha orsamentu
ida-ne’e, objetivu estratéjiku husi Programa Governu Konstitusionál IX iha
pilár fundamentál rua: setór produtivu no kapitál sosiál”, hodi kontribui “ba konstrusaun futuru
ida-ne’ebé prósperu no sustentavel”.
Ba ida-ne’e, Governu hakarak promove “investimentu iha
infraestrutura públika, iha kapasidade produsaun no kriasaun empregu, no iha
diversifikasaun ba setór ekonómiku sira ne’ebé sei kontribui atu dudu
kreximentu ekonómiku” no husi “pontudevista sosiál, investimentu iha edukasaun,
saúde, inkluzaun, kombate moris-kiak no protesaun ba meiu ambiente terrestre no
marítimu, ho liafuan badak, investimentu iha setór sira ne’ebé ho impaktu
diretu atu hadi’a timoroan sira-nia
kualidade moris ho rezultadu ba tempu naruk”. WhatsApp
Xefe Governu esplika katak “atu bele implementa medida
estratéjika sira hodi hasa’e setór produtivu no kapitál sosiál, presiza halo
transferénsia husi Fundu Petrolíferu liu fali Rendimentu Sustentavel Estimadu”
ne’ebé sei serve “atu investe iha diversifikasaun ekonómika no la’ós atu
sustenta despeza atuál Estadu nian”. Primeiru-Ministru hateten mós katak “sein
investimentu la iha kreximentu, laiha mós dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál.
Sein investimentu, la bele dinamiza setór produtivu sira ne’ebé hamosu empregu,
nune’e mós dezenvolve sidadaun saudavel, kualifikadu ne’ebé bele kontribui ba
diversifikasaun ekonómika, ne’ebé importante tebes hodi evita Fundu Petrolíferu
ne’e menus ba beibeik”. “Investimentu iha agrikultura, peskas no pekuária,
turizmu, iha indústria ki’ik no média nomós empreza sira no apoiu ba inisiativa
privada. Ho liafuan seluk, iha setór hotu ne’ebé promove kriasaun sustentu no
rendimentu ba família, nune’e mós reforsa soberania no independénsia liuhusi
troka sasán importadu sira ho produsaun rai-laran”.
Xanana Gusmão salienta katak “Governu komprometidu atu
estabelese baze abastesimentu no refinaria ida iha Kosta Súl, hodi liga ba
kadoras Greater Sunrise, ho objetivu atu dezenvolve indústria petrolífera
nasionál ida ne’ebé, aleinde buat seluk tan, fó serbisu ba timoroan sira”,
tanba “iha país ida hanesan ita-nian ne’ebé sei joven no frajil, iha ne’ebé
besik 60% hosi ita-nia populasaun menus hosi tinan 25, presiza iha korajen hodi
investe iha projetu sira ne’ebé transforma ekonomia no konsolida estabilidade
nasionál
“Ba moris-di’ak no dezenvolvimentu sustentável futuru
Timor-Leste nian," Primeiru-Ministru remata ninia intervensaun ho agradese
antes ba kontribuisaun no ezijénsia husi membru Parlamentu Nasionál sira"
atu nune’e ‘ponte’ ida-ne'ebé ohin ita halo ba loron aban, bele sai forte no
reziliente ba dezafiu hotu-hotu ne'ebé ita prevee no ba dezafiu hotu-hotu
ne’ebé ita la bele prevee”.
Komisaun Finansas Públikas (Komisaun C) Parlamentu
Nasionál nian, iha ninia Relatóriu no Paresér kona-ba Projetu Proposta Lei,
temi katak "halo análize komparativu ida ho Orsamentu Jerál Estadu ne'ebé
aprova ona ba tinan 2023, ita bele konklui katak OJE ne'ebé propoin ona ba
tinan 2024 hetan redusaun husi dolar Amerikanu rihun 130, ka 6,6% kompara ho
OJE 2023, iha parte boot tanba redusaun iha kategoria Transferénsias Públikas
ne'ebé reprezenta 44,7% husi despeza OJE daudaun ne’e nian. Iha tinan 2024,
despeza sira ho transferénsias públikas mós hetan redusaun 28.7% kompara ho OJE
ba tinan 2023. Redusaun ida-ne'e tanba
nesesidade atu redús despeza públika no aumenta efisiénsia Estadu nian”.
WhatsApp Image 2023-12-12 at 11.12.15
Relatóriu ne’e mós hatudu katak "karik ita
kompara OJE tinan 2023 ho PPL OJE tinan 2024, tuir klasifikasaun funsionál, ita
bele konklui katak aumentu boot iha orsamentu konsentra iha área protesaun
sosiál, ne'ebé aumenta husi dolar Amerikanu millaun 208 sai dolar Amerikanu
millaun 467, aumentu ida ho 124,6%. Aumentu ida-ne'e tanba nesesidade atu hatán
ba nesesidade sira populasaun nian, ne'ebé hasoru kustu moris no pobreza ne’ebé
aumenta. Área sira seluk ne'ebé rejista aumentu signifikativu mak asuntu ekonómiku
(45,3%), hela-fatin no infraestrutura koletivu (49,3%) no saúde (13,6%)".
"Tuir klasifikasaun iha Planu Estratéjiku
Dezenvolvimentu (PED), setór Kapitál Sosiál lidera ho 31,9%, ne’ebé hatudu
kompromisu Governu nian atu fó prioridade ba investimentu iha asisténsia
sosiál, edukasaun no saúde. Hafoin ne'e, setór Kuadru Institusionál hetan
29,6%, destaka énfaze iha konsolidasaun estrutura no instituisaun Governu
nian". "Iha Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2024, setór
Dezenvolvimentu Infraestrutura aloka ho 27,8%, ne'ebé hatudu investimentu boot
iha konstrusaun no hadi’a estrutura fízika esensiál sira. Ikusliu, setór
Dezenvolvimentu Ekonómiku simu dotasaun 10,7%, hatudu esforsu ida-ne’ebé
konsentra atu dudu kreximentu ekonómiku no inisiativa dezenvolvimentu”.
Proposta Lei ba Orsamentu
Jerál Estadu ba tinan 2024 sei debate iha jeneralidade to'o aban, loron 13
fulan-dezembru. Diskusaun no votasaun iha espesialidade, ho análize detallada
kada artigu proposta Governu nian, sei hahú iha loron tuirmai no tenke remata
to'o loron 20 fulan-dezembru, ho votasaun finál globál. Hafoin, sei hetan
redasaun finál Dekretu nian husi Komisaun C ne’ebé sei haruka ba Prezidente
Repúblika iha loron 22 fulan-dezembru tinan 2023.
0 Comments